پولشویی در دل سنگ‌ها: معادن، فرصت یا تهدید؟
صنعت معادن همیشه یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشورها بوده است، اما در عین حال، به دلیل حجم بالای معاملات مالی، پیچیدگی ارزش‌گذاری و عدم نظارت کافی در برخی مناطق، به بستری مناسب برای پولشویی تبدیل شده است. اما پولشویی در معادن چگونه انجام می‌شود؟ چه چالش‌هایی برای نظارت بر آن وجود دارد؟ و مهم‌تر از همه، چگونه می‌توان با این پدیده مقابله کرد؟ در این یادداشت، علاوه بر بررسی روش‌های رایج پولشویی در معادن، به چندین مورد واقعی از پرونده‌های بین‌المللی در این زمینه خواهیم پرداخت.
جرم پولشویی
پولشویی یکی از جرایم مالی پیچیده است که در آن، درآمدهای حاصل از فعالیت‌های غیرقانونی مانند قاچاق مواد مخدر، فساد، کلاهبرداری یا جرایم سازمان‌یافته، به گونه‌ای وارد چرخه اقتصادی رسمی می‌شود که منشأ غیرقانونی آن پنهان بماند. این فرایند معمولاً در سه مرحله انجام می‌شود؛ جای‌گذاری (وارد کردن پول کثیف به سیستم مالی)، لایه‌بندی (جابه‌جایی و پیچیده‌سازی معاملات برای محو کردن رد پول) و ادغام (وارد کردن پول شسته‌شده به اقتصاد قانونی از طریق سرمایه‌گذاری یا خرید دارایی‌ها).
یکی از حوزه‌هایی که به دلیل گردش مالی بالا، پیچیدگی نظارت و امکان سوءاستفاده، مستعد پولشویی است، صنعت معادن است.
۱. پولشویی در معادن چگونه انجام می‌شود؟
۱-۱. بازی با اعداد: گزارش‌های دروغین درباره ارزش و حجم استخراج
یکی از روش‌های رایج برای پولشویی در صنعت معادن، اعلام نادرست ارزش و حجم مواد استخراج‌شده است. برخی شرکت‌های معدنی ممکن است:
• ارزش واقعی ذخایر را کمتر از حد واقعی گزارش کنند و مواد اضافه را به صورت غیرقانونی بفروشند.
• ارزش ذخایر را بیش از حد واقعی اعلام کنند تا بتوانند پول‌های کثیف را به شکل درآمد قانونی نمایش دهند.
مثال واقعی: پرونده فساد معدنی در غنا
در سال ۲۰۱۹، دولت غنا دریافت که برخی از شرکت‌های معدنی طلا، مقدار واقعی استخراج خود را کمتر از حد واقعی گزارش کرده‌اند تا از پرداخت مالیات فرار کنند و طلا را به‌صورت قاچاقی به خارج از کشور منتقل کنند. این اقدام نه تنها موجب فرار مالیاتی شد، بلکه راهی برای پولشویی از طریق فروش غیرقانونی طلا به حساب می‌آمد.
۱-۲. قاچاق مواد معدنی و فروش غیرقانونی
برخی مواد معدنی مثل طلا، الماس و سنگ‌های قیمتی به راحتی قابل جابه‌جایی هستند و امکان قاچاق آن‌ها زیاد است. در بسیاری از کشورها، شاهد این هستیم که این مواد به‌طور غیرقانونی از کشور خارج و در بازارهای جهانی فروخته می‌شوند.
مثال واقعی: تجارت غیرقانونی الماس در آفریقا
در دهه ۹۰ و اوایل ۲۰۰۰، گروه‌های شورشی در کشورهای سیرالئون، لیبریا و جمهوری دموکراتیک کنگو از استخراج و فروش غیرقانونی الماس برای تأمین مالی جنگ‌های داخلی خود استفاده کردند. این موضوع به قدری جدی شد که سازمان ملل متحد مجبور شد برای کنترل تجارت الماس، «فرایند کیمبرلی» را معرفی کند تا الماس‌های دارای منشأ نامعلوم را از بازارهای جهانی حذف کند.
۱-۳. شرکت‌های کاغذی و معاملات صوری
برخی از مجرمان اقتصادی، شرکت‌های صوری در بخش معدن ثبت می‌کنند که در ظاهر به کار استخراج مشغول‌اند، اما در حقیقت فقط پوششی برای پولشویی هستند.
مثال واقعی: رسوایی شرکت «اوبرگلد» در پرو
در سال ۲۰۱۴، مقامات پرو متوجه شدند که شرکت «اوبرگلد»، یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان طلا در کشور، در واقع از طریق شبکه‌ای از معادن غیرقانونی فعالیت می‌کرده و از این راه، درآمدهای حاصل از قاچاق مواد مخدر را تطهیر می‌کرده است. این شرکت با خرید طلا از معادن غیرقانونی، آن را به نام خود ثبت و سپس به بازارهای بین‌المللی صادر می‌کرد.
۱-۴. معاملات نقدی و نبود شفافیت
در برخی مناطق، معاملات معدنی هنوز هم به صورت نقدی انجام می‌شود که باعث می‌شود ردگیری پول‌ها سخت شود. وقتی حجم زیادی از پول نقد در گردش باشد، مجرمان راحت‌تر می‌توانند بدون جلب توجه، پول‌های نامشروع را به اقتصاد رسمی وارد کنند.
مثال واقعی: رسوایی «هیلونگ» در میانمار
در سال ۲۰۱۸، یک تحقیق بین‌المللی نشان داد که صنعت یشم (جید) در میانمار به‌شدت آلوده به پولشویی است. فروش این سنگ قیمتی به‌طور عمده از طریق معاملات نقدی انجام می‌شد و به گروه‌های مافیایی و نظامیان فاسد اجازه می‌داد میلیاردها دلار پول غیرقانونی را از طریق فروش یشم، شسته و در اقتصاد رسمی سرمایه‌گذاری کنند.
۱-۵. سرمایه‌گذاری در معادن برای پوشش پولشویی
برخی افراد یا گروه‌ها، معادن کوچک و متوسط را می‌خرند تا پول‌های کثیف خود را از طریق سرمایه‌گذاری در این بخش تمیز کنند.
مثال واقعی: پولشویی از طریق معادن زغال‌سنگ در روسیه
در سال ۲۰۱۶، سازمان‌های مبارزه با فساد در روسیه فاش کردند که برخی از معادن زغال‌سنگ در سیبری به‌عنوان پوششی برای پولشویی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. گروه‌های مافیایی پول‌های حاصل از جرایم سازمان‌یافته را در این معادن سرمایه‌گذاری کرده و سپس از طریق صادرات زغال‌سنگ به کشورهای دیگر، پول‌های خود را قانونی جلوه داده‌اند.
۲. چگونه می‌توان جلوی پولشویی در معادن را گرفت؟
۲-۱. تقویت نظارت و استفاده از فناوری‌های جدید
دولت‌ها می‌توانند از تکنولوژی‌هایی مثل بلاکچین برای ثبت و ردیابی معاملات معدنی استفاده کنند. این کار شفافیت را افزایش داده و احتمال پولشویی را کاهش می‌دهد.
۲-۲. اجرای مقررات سخت‌گیرانه برای شناسایی مشتریان (KYC)
شرکت‌های معدنی باید موظف شوند که اطلاعات دقیق مشتریان و شرکای تجاری خود را ثبت کنند تا از معاملات مشکوک جلوگیری شود.
۲-۳. سخت‌گیری در صادرات مواد معدنی
یکی از راه‌های موثر برای مقابله با پولشویی، وضع قوانین سخت‌گیرانه در زمینه صادرات مواد معدنی است.
۲-۴. کاهش وابستگی به پول نقد و گسترش بانکداری دیجیتال
اگر پرداخت‌های معدنی از طریق سیستم‌های بانکی و دیجیتالی انجام شود، شفافیت مالی افزایش پیدا می‌کند و امکان ردیابی پول‌های مشکوک بیشتر می‌شود.
۲-۵. همکاری بین‌المللی برای مبارزه با پولشویی
از آنجایی که بسیاری از مواد معدنی به بازارهای جهانی صادر می‌شوند، همکاری بین‌المللی برای شفاف‌سازی فرآیندهای مالی در این صنعت ضروری است.
نتیجه‌گیری
صنعت معادن یکی از حوزه‌هایی است که به دلیل گردش مالی بالا و نبود نظارت کافی، زمینه مناسبی برای پولشویی فراهم می‌کند. روش‌هایی مانند گزارش‌دهی نادرست، قاچاق، شرکت‌های صوری و معاملات نقدی از جمله شیوه‌هایی هستند که در این صنعت برای پولشویی استفاده می‌شوند. پرونده‌های واقعی از کشورهای مختلف نشان می‌دهند که چطور گروه‌های تبهکار از این صنعت برای تطهیر پول‌های غیرقانونی خود بهره می‌برند. با این حال، می‌توان با تقویت نظارت، کاهش وابستگی به پول نقد، اجرای مقررات سخت‌گیرانه و همکاری بین‌المللی، جلوی این پدیده را گرفت و شفافیت را در صنعت معادن افزایش داد.
حمید محمدعظیمی_ کارشناس آموزش مبارزه با پولشویی
